Ziya Paşa

Ziya Paşa, 19. yüzyıl Osmanlı modernleşmesinin ve aydınlanmacı geleneğin en önemli temsilcilerinden biridir. 1825 yılında İstanbul’da doğmuş; Tanzimat döneminin devlet adamı, şairi ve düşünürü olarak öne çıkmıştır. Bugün Cumhuriyet’in fikrî temellerini anlamak için geriye doğru bir çizgi çekildiğinde, bu çizginin başlangıcında yer alan isimlerden biri şüphesiz Ziya Paşa’dır.

Bürokrasiye genç yaşta giren Ziya Paşa, 1850’li yıllarda Babıâli’de görev almış, kısa sürede kendisini edebiyat ve siyaset dünyasında kabul ettirmiştir. Şinasi ve Namık Kemal ile birlikte Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ni kurarak, Osmanlı'da ilk defa anayasalı, meşrutî bir rejim talebini açıkça dile getiren öncülerden biri olmuştur. Onların mücadelesi yalnızca bir siyasal sistem değişikliği değil, aynı zamanda eğitimden basına, hukuktan yönetim anlayışına kadar uzanan kapsamlı bir dönüşüm arzusu barındırır.

Ziya Paşa'nın düşünsel yönü, Osmanlı geleneği ile Batılı düşünce arasında bir sentez arayışı üzerine kuruludur. Bu çabası zaman zaman çelişkili gibi görünse de, aslında Osmanlı’nın içinden bir tür fikrî devrimcilik üretme arayışıdır. Örneğin, geleneksel değerleri savunduğu "Terkîb-i Bend" gibi şiirlerinin yanında, özgürlük, meşrutiyet ve halk iradesini savunan makaleleri de kaleme almıştır. Bu çeşitlilik, onun entelektüel zenginliğinden çok, içinde bulunduğu dönemin gerilimlerini yansıtır.

Ziya Paşa, 1867 yılında Namık Kemal ile birlikte Paris’e, ardından Londra’ya kaçarak muhalif sürgün hayatı yaşamış, burada dönemin Avrupa basınında Osmanlı yönetimini eleştiren yazılar kaleme almıştır. Özellikle 1868’de Londra’da yayınlanan “Hürriyet” gazetesi, Osmanlı basın tarihinde ilk defa sistemli muhalefetin aracı olmuş, bu yönüyle Cumhuriyet basınının da öncülü sayılabilir.

Paşa’nın en önemli eserlerinden biri olan “Şiir ve İnşa” adlı makalesi, halk edebiyatına yönelme çağrısıyla milli kimlik inşasının kültürel temellerine işaret etmiştir. Bu yaklaşım, daha sonra Ziya Gökalp ve Cumhuriyet aydınlarınca sürdürülecek olan “halkçı ve milli edebiyat” fikrinin ilk örneklerinden biri olmuştur.

Sürgün yıllarının ardından affedilen Ziya Paşa, 1870’li yıllarda çeşitli valilik görevlerinde bulunmuş; özellikle Kıbrıs, Amasya, Konya ve Adana valilikleri sırasında idarî tecrübesini pekiştirmiştir. 1880 yılında Adana’da hayatını kaybetmiştir.

Ziya Paşa, doğrudan Cumhuriyet devrimine katılmış bir isim değildir; fakat onun fikirleri, meşrutiyet, anayasal yönetim, halk iradesi ve halk kültürüne dönüş gibi temalarla, Cumhuriyet’in fikrî altyapısının bir bölümünü oluşturmuştur. Onun kaleminden dökülen her mısra ve satır, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e, oradan da Cumhuriyet’e uzanan uzun modernleşme mücadelesinin yapı taşları arasında yer alır.