Refik Saydam

Refik Saydam, Cumhuriyet döneminin hem sağlık politikalarının mimarlarından biri hem de II. Dünya Savaşı’nın gölgesinde Türkiye’yi yöneten başbakanlardan biri olarak yakın tarihimizde önemli bir yere sahiptir. 1881 yılında İstanbul’da doğmuş, 1905’te Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’den (Askerî Tıbbiye) tabip yüzbaşı olarak mezun olmuştur. Meslekî kariyerine askerî hekim olarak başlamış, Trablusgarp ve Balkan savaşlarında görev almış, I. Dünya Savaşı’nda ise cephe gerisindeki sağlık teşkilatlarında yöneticilik yapmıştır.

Saydam’ın adı, özellikle Millî Mücadele’nin sağlık organizasyonunda belirginleşmiştir. Ankara’ya geçerek Mustafa Kemal Paşa’nın yanında yer alan hekimlerden biri olmuş; hem Meclis hem de cephe gerisinde salgın hastalıkların önlenmesi, sağlık hizmetlerinin sistemli hâle getirilmesi gibi kritik görevleri üstlenmiştir. 1920’de kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti’nin ilk Sıhhiye Vekili (Sağlık Bakanı) olmuştur.

Refik Saydam, 1923-1937 yılları arasında aralıklarla Sağlık Bakanlığı görevini sürdürmüş; bu süre zarfında Cumhuriyet'in sağlık sisteminin temellerini atmıştır. Numune hastanelerinin açılması, aşılama kampanyaları, veremle mücadele, sıtmanın kontrol altına alınması, onun bakanlığı döneminde sistemli politikalar hâline gelmiştir. Ayrıca Hıfzıssıhha Enstitüsü’nün (bugünkü Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi) kurulması, halk sağlığı alanında kalıcı bir miras bırakmıştır.

1937’de İsmet İnönü’nün istifasından sonra kısa süreli İçişleri Bakanlığı yapan Saydam, 1939’da başlayan II. Dünya Savaşı'nın hemen öncesinde Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği’ne ve ardından Başbakanlığa getirilmiştir. 1939–1942 yılları arasında süren başbakanlık döneminde Türkiye, savaşın dışında kalmayı başarmış, ancak savaş ekonomisinin tüm zorluklarıyla yüzleşmiştir. Saydam, savaş süresince kaynakları dikkatli yöneten, kıtlık tehlikelerine karşı stok politikaları izleyen, devletçi ve tedbirli bir liderlik sergilemiştir.

Görev başındayken, 1942 yılında İstanbul’da geçirdiği ani bir rahatsızlık sonucu vefat etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin görev başında ölen ilk başbakanı olan Refik Saydam, ardında sessiz ama derin izler bırakan bir siyaset ve hizmet hayatı bırakmıştır.

Siyasi polemiklerden uzak, teknik ve bilimsel yaklaşımıyla öne çıkan Refik Saydam, Atatürk döneminin güvenilir teknokrat yüzlerinden biri olmuş; Cumhuriyet’in özellikle sağlık ve yönetim alanlarında kurumsallaşmasına ciddi katkılar sunmuştur. Onun çalışmaları, Cumhuriyet’in halkçı ve devletçi ilkeleriyle birebir örtüşmüş, sosyal devlet anlayışının ilk temelleri onun döneminde şekillenmiştir.