COVID-19 SALGINININ GÜN YÜZÜNE ÇIKARDIĞI TÜRKİYE’NİN SAĞLIĞI

kemalistyonhareketi 20 Aralık 202225 Aralık 2022 1 Comment

Dr. Birgi TUNA[1]

Genel Sağlık-İş Sendikası

Merkez Disiplin Kurulu Başkanı

[1]
[1] Tıp Doktoru (MD) – Pratisyen Hekim / İktisatçı (BEc) / Kamu Yönetim Bilim Uzmanı (MPA)

1 GİRİŞ

2020 yılının Mart ayında ülkemizi de etkisi altına alan COVID-19 salgını, ekonomik ve siyasal alanda yaşanan çöküşü hızlandırmış, yaşanan sosyal ve ekonomik sıkıntıları daha görünür kılmıştır. Siyasal iktidar tarafından yıllardır inanç sömürüsü ile yapılan propaganda sayesinde gözü boyanmış ve aldatılmış kesimlerinden bile bu belirginleşen sorunlara itirazlar görünür ve duyulur hale gelmiştir.

COVID-19 salgını ayrıca “Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi” için de turnusol kâğıdı etkisi yaratmıştır. Tüm yetkilerin tek elde toplanması konusunda muhalefet tarafından dile getirilmiş olan olası sorunların tamamının yaşanarak anlaşıldığı çok sıkıntılı bir dönem olmuştur.

Son dört yıldır yaşanan gelişmeler, geleceğe onarılması zor sosyal ve ekonomik hasarlar kalacağını da göstermektedir.

Geleceğin Kemalist iktidarının önünde, her alanda olduğu gibi sağlık alanında da onarılması gereken büyük bir hasar bulunmaktadır. Bu yazıda, sağlık alanında yaşanan sorunlara Kemalist bakış açısı doğrultusunda saptamalar yapılmış ve çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır.

2 SAĞLIK ALANINDA YAŞANAN SORUNLAR

2.1 COVID-19 SALGINI İLE BELİRGİNLEŞEN SORUNLAR

2.1.1 Gerçekleri Gizleyen ve Bilgi Vermeyen Yönetim Anlayışı:

COVID-19 salgınının Türkiye’ye ulaştığı ilk günden itibaren gerçeklerin gizlemeye çalışıldığı akıl dışı bir yol izlenmiştir. Salgının durumu, tehlikenin boyutları, virüsün yayılımı ile ilgili kritik öneme sahip bilgiler bilim insanlarından, sağlık çalışanlarından ve hatta belediyelerden bile gizlenmiştir. (TAHİNCİOĞLU, 2020) (Anadolu Ajansı, 2020) Bilgiyi, salgınla doğrudan ilgili kişi ve kurumlardan bile gizleyen anlayış, salgının yaratabileceği olası yıkımın boyutlarının anlaşılmasını geciktirmiş, toplumda oluşması gereken farkındalık zamanında oluşmamıştır.

2.1.2 Yasalara Uymayan Yönetim Anlayışı: Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nun Yok Sayılması

Valilikler ile kaymakamlıklar, ayrıca belediyeler Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’ndan gelen görevlerini zamanında ve gerektiği gibi yerine getirememiştir. Valilik ve kaymakamlıklar ile belediyelerin Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’na göre, hiçbir üst makamdan talimat beklemeden bulaşıcı hastalıklara karşı önlem alma görevi bulunmaktadır. Valilik, kaymakamlık ve belediyeler bu görevlerini yerine getirmemiş, Cumhurbaşkanlığı ve İçişleri Bakanlığı genelgeleri ile verilecek talimatlar beklenmiştir. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nda salgın durumunda alınması gereken önlemler ayrıntılarıyla yazmaktadır. Çoğu konuda olduğu gibi salgın konusunda da yasalara ve daha önemlisi hukuka uygun davranılmamıştır. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu hükümleri (Örneğin: İKİNCİ BAP, Sari ve salgın hastalıklarla mücadele, BİRİNCİ FASIL, Hudutlar ve sahiller sıhhi müdafaası) yerine salgın, Cumhurbaşkanlığı ve İçişleri Bakanlığı genelgeleri ile yönetilmeye çalışılmıştır. Alınan önlemler kanunun çok gerisinde ve eksik kalmış (ULU, 2020) (ÇAKIR, 2020), kimi zaman da bilimsel olmayan gereksiz önlemler (sadece hafta sonları sokağa çıkma yasağı, 65 yaş üstü ve 18 yaş altı nüfusa sokağa çıkma yasağı, gibi) (“Cumhuriyet” gazetesi (1), 2020) (“Birgün” gazetesi, 2020) (“Sözcü” gazetesi, 2021), yürürlüğe konmuş, bu yetersiz veya gereksiz önlemler de yaşanan can kayıplarını önleyemediği gibi büyük işgücü kayıplarına ayrıca sosyal ve ekonomik kayıplara da neden olmuştur. (TUNALI, 2020) (YORĞUN, 2020)

2.1.3 Bilimsel Kuralları Yok Sayan Yönetim Anlayışı:

İktidar tarafından salgın, sürekli olarak gelecek üç ay içinde sona erecekmiş gibi değerlendirilmiş, 2020 yılı Mart ayından bu yana sağlık bakanının açıkladığı hiçbir öngörü gerçekleşmemiştir. (KASAP, 2021) Bütün bunların sonucu olarak can kayıpları artmış, ülkemizin itibarı biraz daha zedelenmiş, ekonomi ağır hasar almış, eğitim sekteye uğramıştır. (COOKMAN, 2021) Salgın sürecinin yönetiminde bilimsel kurallara uymak yerine günübirlik, gelen eleştirileri savuşturmaya yönelik açıklamalar ile yetinilmiştir. Bu bağlamda, salgın bilimsel veriler ve kurallar yerine siyasal beklentilere göre yönetilmiştir.

2.1.3.1 Siyasal Tercih Olarak Salgını Yoğun Bakımlarda Karşılama Stratejisi:

Salgının başından beri ülkemizde hastanelerimizin durumu tartışılmış, yoğun bakım yatak sayıları, (TRT, 2020) buralarda bulunan solunum cihazı sayıları üzerinden sığ bir propaganda yapılagelmiştir. TÜBİTAK ve özel sektör işbirliği ile geliştirilen solunum cihazı (ŞENGÜL, 2020) (TORUNTAY, ALTAŞ, & YENER, 2020), sanki salgının sonunu getirecekmiş salgın ile ilgili tüm riski ortadan kaldıracakmış gibi büyük sükse ile tanıtılmıştır. Oysa salgının sahada, öncelikle yayılmasının durdurulması veya en azından yavaşlatılması gerektiği bilimsel olarak tartışmasız biçimde ortada durmaktadır. Bu gerçek göz ardı edilmiş, salgın ekonominin kara delikleri olan ucube şehir hastanelerinin reklam aracı olarak kullanılmıştır. (ERİKAN, 2020)

2.1.3.2 Salgın Yerine Algının Yönetilmesi:

Sağlık Bakanlığı, salgını yönetmek yerine algıyı yönetmeye çalışmıştır. Tek başına maske, mesafe ve temizlik önlemleri ile salgının önüne geçilebileceği gibi sığ bir düşünceye saplanıp kalınmıştır. (T.C. Sağlık Bakanlığı (1), 2020) Artan hasta sayıları ve dolan yoğun bakımlarda yaşanan dramlar gizlenerek salgının yarattığı hasarın anlaşılmasına engel olunmuştur. Oysa salgınlarda öncelikle bulaşmanın önlenmesi veya azaltılması gerekmektedir. Salgınlarda hasta tedavisinden önce insanların hastalanmasını engellemek en öncelikli iştir. Bu öncelik yok sayılarak hastaların tedavisine yönelik önlemler öne çıkarılmıştır. Hastalığın yayılması önlenmediği için hasta sayılarının logaritmik büyümesi sonucu hastanelerde tıkanmalar yaşanmış, hasta yakınları yoğun bakıma ihtiyaç duyan hastaları için torpille yoğun bakım yatağı aramak zorunda kalmıştır. (BULUT, 2020)

2.1.3.3 Birinci Basamak Sağlık Hizmetlerinin Salgını Önlemek İçin Kullanılmaması:

COVID-19 ile mücadelede ilk başta akla gelip salgının hızını kesecek önlemleri uygulayacak olan birinci basamak sağlık hizmetleridir. Salgın, sadece filyasyon[1] ile önlenmeye çalışılmıştır. (BBC News Türkçe, 2020) Salgını kontrol altına almada çok önemi rolü olan toplumun taranması salgının başından beri hiç yapılmamıştır. Sadece Saray çalışanları planlı ve düzenli olarak PCR testi ile taranmıştır. (“Cumhuriyet” gazetesi (2), 2020) Salgında yayılımı önlemek öncelikli strateji olmayınca, birinci basamak sağlık kurumlarımız, salgının en başından beri etkili kullanılmamıştır. Birinci basamak sağlık hizmetlerini aile hekimliğini merkeze alarak baştan örgütleyen iktidar, aile hekimlerini filyasyonda telefon başında görevlendirirken vakalara yerinde yapılan filyasyonda diş hekimleri görevlendirilmiştir. Filyasyon sadece temaslılardan örnek almak olarak uygulanmıştır. Filyasyonda temaslıların listesi çıkarılmakta, filyasyonun en önemli amacı olan hastalığın kaynağına yönelik detaylı çalışma yürütülmemektedir. Hastalığın kimden, nerede, nasıl bulaştığına ilişkin veriler toplanmamakta veya toplanan veriler gerektiği gibi değerlendirilmemektedir. Hastalığın kişiye nerede ve nasıl bulaştığı araştırılmadığı için hastalığın kaynağını kurutmaya yönelik önlemler de alınmamaktadır.

[1]
[1] Filyasyon, bulaşıcı hastalıklarda, hastalığın kaynağını ve nerelere yayıldığını bulmaya yönelik yapılan laboratuar incelemeleri ve sorgulama işlemlerinin tümünü içerir.

2.1.3.4 Sağlık Çalışanları Yerine Gelişmiş Ülkelere Ulaştırılan Koruyucu Ekipmanlar:

Sağlık çalışanlarına koruyucu ekipman sağlanmasında illere ve kurumlara göre farklı uygulamalar yapılmıştır. Kimi illerde aile hekimlerine koruyucu ekipman sağlanırken, kimi illerde sağlanmamıştır. Benzer durum hastanelerde de yaşanmış, birçok hastanede sağlık çalışanlarına maske günlük olarak sayıyla verilmiştir. (“Cumhuriyet” gazetesi (3), 2020) (“Cumhuriyet” gazetesi (4), 2020) Bu sırada Amerika Birleşik Devletleri’ne bile kargo uçağı ile koruyucu malzeme yardımı yapılmıştır. (KARAKAŞ, 2020)

2.1.3.5 Sağlık Çalışanlarına Gereken Önemin Verilmemesi ve Motivasyon Kaybı:

Salgında oransal olarak en fazla kayıp veren meslek grubu doğal olarak sağlık çalışanlarıdır. Sağlık çalışanlarının hastalanması durumunda bunun meslek hastalığı sayılması talep edilmiş ve Covid-19’a bağlı sağlık çalışanı ölümlerinde devletin sağlık çalışanlarına “görev şehidi” haklarını tanıması talebi dile getirilmiştir. Sağlık sendikalarının ve muhalefetin tüm çabalarına rağmen bu talepler bugüne dek iktidardan karşılık bulmamıştır. (“Milliyet” gazetesi, 2020) (ÇİMEN, 2020)

2.1.3.5.1 Ek Ödemelerdeki Haksız Uygulamalar ve Sağlık Çalışanlarının Geliri Üzerinden Propaganda Yapılması:

Sağlık çalışanları, aylıklarının yetersizliğinden yakınmaktadır. (SÜZER E. , 2022) Sağlık çalışanlarının büyük çoğunluğu, aylıkları dışında Döner Sermaye Sabit Ödemesi ve Döner Sermaye Ödemesi adı altında iki ayrı kalemde ek ödeme (aile hekimlikleri ve çok az sayıda kurum hekimliği çalışanları hariç) almaktadır. Covid-19 ile birlikte sağlık alanında ek ödemelerden kaynaklanan haksızlıklar iyice gün yüzüne çıkmıştır. Covid-19 ile en ön saflarda mücadele eden sağlık çalışanları yok denecek kadar az ek ödeme alırken, kimi sağlık çalışanları ile idari kadroların yüksek ek ödeme aldığı görülmüştür. Ek ödemelerin tutarlarında yaşanan dengesizlikler yüksek perdeden dile getirilmeye başlanmıştır. Sağlık çalışanları insanca gereksinimlerin karşılanmasına yetecek düzeyde tek kalemden oluşan ve emekliliğe yansıyacak bir aylık talebini dile getirmişlerdir. (DEMİR & KILIÇ, 2020)

2.1.4 Maddi Çıkar İddiaları: Test Kiti ve Aşı Temininde Aracı Kurum İddiaları

Sağlık Bakanı tarafından yapılan açıklamalar, salgının, ticaret için bir fırsat olarak görüldüğü kuşkularını yaratmıştır. Test kiti ve aşı temini konularında maliyetlere ilişkin çelişkili açıklamaların arkasından önceden inkâr edilen aracı şirketler ve haksız kazanç savları ortaya çıkmıştır. (KARAASLAN, BOZTEPE, BEYAZ, GÜNDOĞMUŞ, & USUL, 2021) (EVSEN, 2020) (Cumhuriyet gazetesi (5), 2021)

2.1.5 Aşı Üreten Türkiye’den İthal Aşıya Muhtaç Türkiye’ye:

2011 yılında kapatılan Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü’nün yokluğu, yaşadığımız Covid-19 pandemisinde belirgin olarak hissedilmiştir. Aşı üreten bir ülkeden (KESLER, 2020) başkalarının ürettiği aşıya muhtaç (KAYA, 2020) bir duruma düşen ülkemizde Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü’nün yeniden açılmasına yönelik yapılan tüm çağrılar boşa çıkmıştır. (Genel Sağlık-İş Sendikası, 2020) (TTB, 2021)

2.1.5.1 Yerli Aşı Karmaşası:

Şu anda, Turkovac olarak adlandırılan ve 3000 gönüllü ile Faz 3 çalışması yapıldığı (KAMACI, 2021) söylenen aşının uluslararası alanda açıklanan sahibi ile Türkiye’de yapılan açıklamalara göre sahibinin kim olduğu ve araştırmanın hangi aşamada bulunduğu belli değildir. Dünya Sağlık Örgütü’nün Covid-19 aşılarıyla ilgili internet sayfasında ERUVAC olarak adlandırılan ve Erciyes Üniversitesi tarafından geliştirilen aşı 3. Faz aşamasına geçmiş görünmektedir. Turkovac olarak adlandırılan ve Koçak Farma tarafından geliştirilen aşının henüz 2. Fazda olduğu görülmektedir. Sağlık Bakanlığının iç kamuoyuna yaptığı açıklamalar ile Dünya Sağlık Örgütü’ne verdiği bilgi örtüşmemektedir. (WHO (1)) (WHO (2), 2021) (WHO (3)) Dolayısıyla, Sağlık Bakanlığı, uluslararası kabul görmemiş bir aşı adayını, vatandaşlara uygulamakta sakınca görmemektedir.

2.2 SAĞLIKTA DÖNÜŞÜMÜN YARATTIĞI HASAR

AKP’nin “Sağlıkta Dönüşüm” adı altında yaratmış olduğu hasar, görünenden çok daha büyüktür.

“Sağlıkta dönüşüm”, sağlık talebini kışkırtmak, bu talebi kamu kurumları ve kamu personeli eliyle karşılanamaz hale getirmek ve vatandaşı, özelleştirilmiş sağlık hizmetlerine muhtaç etmek üzerine kurgulanmış bir sistemin adıdır.

Bu nedenle sağlıkta dönüşümün yarattığı hasar, sadece sağlık örgütlenmesinin yeni baştan düzenlenmesi ile değil; aynı zamanda halkın sağlık bilincinin de baştan inşa edilmesi ve geliştirilmesiyle onarılabilir.

2.2.1 Kamunun sağlık harcamalarında büyük artış:

Sağlıkta dönüşüm, başta ekonomik olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin üzerine büyük yük getirmiş, sağlık alanında kamu harcamalarını gereksiz yere büyüttüğü gibi hane halkının cepten harcamalarını da ölçüsüz arttırmıştır. Nominal değer olarak 2002 yılında kişi başı cepten yapılan sağlık harcaması 56 TL düzeyinde iken, 2019 yılına geldiğimizde kişi başına cepten yapılan sağlık harcaması yaklaşık 8 kat artmış ve nominal 407 TL’ye çıkmıştır. (T.C. Sağlık Bakanlığı (2), 2021)

(Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2019, sayfa 247’den alınmıştır.)

Amerikan Doları cinsinden, Satın Alma Gücü Paritesi (SGP) esas alındığında 2002 yılında kişi başına cepten yapılan sağlık harcaması tutarı 95 Amerikan Doları olduğu halde 2019 yılında 221 Amerikan Doları’na yükselmiştir. (T.C. Sağlık Bakanlığı (2), 2021)

(Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2019, sayfa 249’dan alınmıştır.)

2.2.2 Sağlıkta şiddet çok artmıştır:

Sağlıkta dönüşüm, AKP politikalarının yarattığı kutuplaşma ve şiddet ortamını sağlık alanına da taşımış, sağlık çalışanlarına güvenmeyen, sağlık çalışanlarını emir kulu gibi gören ve istekleri yerine getirilmediğinde sağlık çalışanlarını çabucak düşmanlaştıran bir toplum yaratmıştır. Sağlık Bakanlığı’nın verilerine göre göre; 2014 ila 2019 arasında yaklaşık 5 yıllık bir dönemde toplam 76.157 şiddet vakası yaşanmıştır. Sağlık çalışanlarına yönelik kayda giren şiddet olay sayısı 2019‘un ilk 7 ayında 10.731 olmuştur. (ERDEM, 2020)

Sağlıkta şiddet, gelecek iktidarların önünde, her geçen gün daha da büyüyen bir sorun olarak beklemektedir.

2.2.3 Sağlık hizmetlerinin özelleştirilmesi ve Şehir Hastaneleri:

Sağlıkta dönüşümün tek amacı, sağlık hizmetlerini her yönüyle özelleştirmek olmuştur. Türkiye’de sağlık rant alanı haline getirilmiştir. Şehir hastaneleri bu rant anlayışının en somut örnekleridir. (PAŞAYİĞİT, 2018) Hastanelerin adından “Devlet” sözcüğünün çıkarılması bile bu rant anlayışının göstergesidir. Ayrıca Şehir Hastaneleri ulaşımı zor yerlere yapıldığı gibi küçük ilçelere yapılan hastaneler de o beldede yaşayan insanların yürüyerek ulaşabilecekleri mesafelere yapılmamıştır. Şehir hastaneleri ile devlet kent merkezlerinde insanların yoğun yaşadığı alanlarda ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerinden çekilmiş, bu alanları özel sektöre bırakmıştır. (SÜZER E. , 2021) (GÖKKAYA & ERDEM, 2021) (SALTIK, 2018) (TÜKEL, 2017) Yine pandeminin başlarında apar topar İstanbul Atatürk Uluslararası Havalimanı pistine yapılan hastane, atıl vaziyettedir ve çürümeye terk edilmiştir. (DEMİR Y. , 2020)

2.2.3.1 Emek sömürüsü:

Sağlıkta dönüşüm, sağlık çalışanlarını hem kamuda hem de özel sektörde köleleştirmiş, emek sömürüsünü derinleştirmiştir. Özel sektörde hekimler, ürettikleri hizmet üzerinden elde edilen kazanca göre ücretlendirilirken diğer sağlık çalışanları için asgari ücret neredeyse standart uygulama haline gelmiştir. (TTB Özel Hekimlik Kolu, 2018) (KAYA M. , 2021)

2.2.3.2 Kamuda liyakatsiz yöneticiler:

Kamuda liyakatsiz yöneticiler eliyle mobbing yaygınlaşmıştır. Kamuda en önemli sorunların başında, getirilen ücretlendirme düzenlemeleriyle “ek ödeme” esasına dayalı bir sistem kurulmuş olması ve eşit işe eşit ücret anlayışının ortadan kalkması yer almaktadır. Sağlık çalışanları adil ve yaşam koşullarına uygun bir ücret politikasından yoksundur. Farklı iki kurumda aynı işi aynı sürede aynı şekilde yapan iki sağlık çalışanı arasında ek ödeme yoluyla yapılan ücretlendirme yönünden uçurumlar bulunabildiği gibi aynı kurum içinde aynı unvan, kadro ve derecedeki sağlık çalışanları çalıştıkları birimlerin farklı olması nedeniyle de çok farklı ek ödemeler alabilmektedir. Bu ücret farklılıkları doğal olarak iş barışını da bozmakta, kişiler ve meslek grupları arasında çatışmaya neden olmaktadır.

En son hekimler ile diğer sağlık çalışanları arasında “Gösterge” değişikliği yapılarak TBMM’de oylanan yasa sonradan komisyon tarafından geri çekildi. Bu geri çekilme öncesi iktidara yakın görüşteki sendikaların yaptığı eylemler “hekim karşıtlığı” olarak algılandı. Hekimlerin önemli bir kısmı, kendini sadece hekim hakları savunucusu olarak tanımlayan sendikalara yöneldi. (TUNA, 2021) (YILDIRIM, 2022)

2.2.4 Aile hekimliği ile tahrip edilen birinci basamak sağlık hizmetleri:

Sağlıkta dönüşüm, aile hekimliği sistemi ile birinci basamak sağlık hizmetlerini bölge tabanlı yapılanmadan ve ekip çalışmasından koparmıştır. Sağlık alanında dünya literatürüne ikameti dışında bulunan hastalara “misafir hasta” denerek yeni bir kavram kazandırılmıştır. (AHEF, 2015) Misafir hastalar ile Romanlar gibi dezavantajlı gruplar birinci basamak sağlık hizmetlerine ulaşma gereksinimi duyduklarında hizmete ulaşmada sorunlar yaşamaktadır. Kayıtlı hastalar üzerinden yetkilendirilip ücretlendirilen aile hekimleri misafir hastaların birçok işlemini gerçekleştiremediği gibi, negatif performans uygulamaları kaygısıyla dezavantajlı grupları kayıtlı hasta listelerine eklemekte de çekingen davranmaktadır. Aile hekimliği birimleri tek hekim ve tek sağlık çalışanıyla sınırlanmış, tek başına çalışan binlerce aile hekimi ve aile sağlığı çalışanı burada sayılamayacak kadar çok konuda mağdur edilmiştir. Aile hekimleri ve aile sağlığı çalışanları, her geçen gün artan iş yükü altında ezilmekte ancak seslerini çıkarmamaları için de sürekli ceza tehdidi ile baskı altında tutulmaktadır. Binlerce aile hekimi, kamuya ait olmayan binalarda ve sağlık hizmeti verilmesine uygun olmayan koşullarda hizmet vermektedir. Birinci basamağın sorunları tek tek ele alınıp çözülemeyecek kadar büyüktür. Bu nedenle birinci basamak sağlık hizmetlerinin baştan örgütlenmesi zorunlu görünmektedir.

2.2.5 Kamu sağlık hizmetlerinde taşeronlaşma:

Türkiye’de taşeronlaşma vasıfsız işgücünün kullanıldığı alanlarda başlamıştır. Günümüzde, kamu sağlık hizmetleri içinde laboratuar ve görüntüleme hizmetlerinin özelleştirilmesi yoluyla eğitimli, nitelikli sağlık çalışanlarının da taşeron şirketler aracılığı ile çalıştırıldığını görmekteyiz.

Taşeron çalışanlarından bir kısmı 696 sayılı KHK ile atandıysa da, haksızlık yaratan maddeler nedeniyle atanamamıştır. (KILIÇDAROĞLU, 2022) Sağlık Bakanlığı dışında belediye iktisadî teşekküllerinde de benzer durumda olan yüz binlerce kişi olduğu hesaplanmaktadır.

2.2.6 Doktorların ve sağlık çalışanlarının yurtiçinde dengesiz dağılım:

Yine yanlış sağlık politikaları nedeniyle, sağlık çalışanlarının yurt genelinde dağılımı da olumsuz etkilenmiştir. Ülkenin doğusu ile batısı arasındaki eşitsizlik artmış, nitelikli sağlık hizmeti ağırlıklı olarak özel hastaneler eliyle verilir hale gelmiştir. Bu da bir yandan halkın cepten yaptığı sağlık harcamalarını arttırmış diğer yandan da sağlık alanında emek sömürüsünü derinleştirmiştir. Yine tedavi garantisi olmayan riskli cerrahi girişimler gibi karmaşık sağlık sorunlarında hastalar kamu hastanelerinde kendilerine çözüm üretecek hekim bulamamaktadır. İstifalar ve emeklilik ile boşalan kadrolara ayrıca yurtdışına göç de eklenmiştir. (TUFAN, 2022)

2.2.6.1 Sağlıkta beyin göçü:

Son yıllarda başta hekimler olmak üzere yetişmiş, genç ve yetenekli sağlık çalışanlarının giderek artan oranda yurtdışına çalışmak için gittiğine tanık olmaktayız. Başta hekimler olmak üzere sağlık çalışanları yurtdışında, Türkiye’de elde edebilecekleri gelirin kat kat üzerinde bir gelire ve çok daha nitelikli çalışma koşullarına kavuşmaktadır. Sağlık alanında liyakatsiz yöneticiler, şiddet, mobbing ve ekonomik adaletsizlik başta olmak üzere hukuksal sorunlar bu kaçışı körüklemektedir.

2.2.7 Sağlık insan gücü yetiştirilmesi üzerinden rant yaratılması:

Sağlıkta dönüşüm, sağlık alanında insan gücü yetiştiren eğitim süreçlerini de özelleştirmiştir. Sağlık mesleklerine yönelik eğitim, özel vakıf üniversiteleri için garantili gelir kapısına dönüşmüştür. Lise mezunu gençlere iş garantisi hayali pazarlayan özel vakıf üniversiteleri gibi devlet üniversitelerinin sağlık meslekleriyle ilgili bölümleri de çok ilgi görmekte ve yüksek puanlarla aldığı nitelikli öğrencilere, vaat ettikleri iş garantisini sunamamaktadır. Alışılagelen sağlık mesleklerine yenileri eklenmiş, yaratılan ara kadrolara sahadan gelen bir talep olmadığı için yetişen insan gücü büyük ölçüde işsiz kalmıştır. 2017 yılında Türkiye’de 470.000 kadar sağlık meslek mensubu Sağlık Bakanlığı’ndan kendi branşları için atama haberi beklemekteyken bu sayı 2021 yılında 700.000’e çıkmıştır. (ÖZTÜRK, 2017) (Kamudanhaber, 2021)

2.2.8 İlaç ve eczacılık alanında yaşanan sıkıntılar:

Sağlıkta dönüşüm, birinci basamak sağlık kurumu sayılan serbest eczaneleri de etkilemiştir. Eczanelerin kâr oranı çok düşürülmüş, eczaneler Sosyal Güvenlik Kurumu’na veznedarlık veya tahsildarlık yapmak durumunda kalmıştır. Eczanelerin SGK adına tahsilat yapması, vatandaş ile eczaneler arasında çatışmaya neden olmaktadır. (CANSU, 2014)

Sağlıkta dönüşüm bir yandan sağlık hizmetlerini özelleştirme amacı güderken diğer yandan, eczaneleri de sermaye gruplarının çatısı altında toplamayı, eczaneler zinciri oluşturmayı ve eczacıları da bu sermaye gruplarının ücretli çalışanı yapmayı amaçlamaktadır. (OTC News, 2017)

Akılcı ilaç kullanımı konusunda sadece hekim ve eczacılara yönelik baskı oluşturulurken, internet üzerinden ilaç satışına engel olunmamaktadır. (DHA, 2021) (TEB, 2019)

İlaç endüstrimiz ise, 2002 yılında hammadde üreten bir konumdayken günümüzde ambalaj sanayisi durumuna düşmüştür. İlaç endüstrisinde faaliyet gösteren 700’e yakın kuruluş, uluslararası standartlarda 103 ilaç ve 11 hammadde üretim tesisi ile 37 Ar-Ge merkezi bulunduğu ifade edilmektedir. İlaç endüstrisinde 42.000 çalışan olduğu anlaşılmaktadır. İlaç tüketimimizde yüksek teknolojili ürünlerin parasal açıdan payı belirgin olarak yüksektir. Tümüyle dışalım yoluyla sağlanan bu ilaçları üretebilmek için ilaç endüstrisi destek beklemektedir. (ŞİMŞEK, 2022) İlaç endüstrisi, AR-GE desteğinin ve akademik dünya ile ilişkilerin beklenen düzeyde olmayışından yakınırken toplumda da akademi ile ilaç sanayi arasındaki ilişkilere kuşku ile yaklaşan geniş bir kitle bulunmaktadır.

2.2.9 Diş Hekimliği alanında yaşanan sorunlar

Serbest çalışan diş hekimlerinin de sorunları bu dönemde artmış, diş hekimliği alanına da hekim dışı sermaye göz dikmiştir. Hekim dışı sermaye, muayenehane açmak için yeterli ekonomik kaynağa sahip olmayan diş hekimlerini, kurduğu diş hastalıkları kliniklerinde ücretli olarak çalıştırmaktadır.

Sahte diş hekimleri, ne yazık ki; 21. yüzyılda ülkemizde bir sorun olmaya devam etmektedir. “Sahte diş hekimleri ülkemizde nitelikli ve erişilebilir ağız – diş sağlığı hizmetlerinin yaygınlaştırılmasını önlemekte, toplumun sosyal açıdan dezavantajlı kesimini istismar ederek mevcut eşitsizlikleri daha da derinleştirmekte, toplumda bulaştırıcılığı çok yüksek olan ve yaşamsal bir tehdide yol açan pek çok enfeksiyon için kaynak oluşturmaktadır”. (ÖCEK, 2012)

2.2.10 Sağlık meslek örgütlerinin etkisizleştirilmesi:

Sağlık alanında Türk Tabipleri Birliği, Türk Dişhekimleri Birliği ve Türk Eczacıları Birliği, meslek örgütlenmelerinde çatı örgüt konumundadır. Sağlık meslek örgütleri zaman içinde zayıflatılmış, birçok alanda yetki ve sorumlulukları kısıtlanmış ve bu örgütler etkisizleştirilmiştir. Bu etkisizleşme, meslek üzerinde denetimi azaltmış bu denetim eksikliği de meslek içi sorunların ve çatışmaların artmasına neden olmuştur. Bu sorunlara doğrudan Sağlık Bakanlığı’nın müdahale etmesi çoğu zaman mümkün olmamakta ve sorunlar büyüyerek devam etmektedir.

3 KEMALİST YAKLAŞIM ÇERÇEVESİNDE SAĞLIK HİZMETLERİ İÇİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Sağlık alanında yaşanan sorunlara Kemalist bakış açısıyla yaklaşımda bulunduğumuz zaman Ulusal Sağlık Politikası oluşturulması hedeflenmek zorundadır. Kemalist bakış açısı, ayrıca sağlık politikalarının tek elden oluşturulmasını ve uygulamasında gerekli eşgüdümün eksiksiz yerine getirilmesini benimsemelidir. Oluşturulacak ulusal sağlık politikasının toplumsal dayanışmayı sağlıkta da sağlayacak, uzun vadeli, sürdürülebilir, vatandaşa hizmet odaklı, olması yönünde kararlılık gösterilmelidir.

3.1 Sağlık Bakanlığı Baştan Yapılandırılmalıdır

Sağlık Bakanlığı, baştan yapılandırılmak zorundadır. Liyakat ve uzmanlığa dayalı kadrolardan oluşacak bir yapı kurulmak zorundadır. Sağlık Bakanlığı’nın dikey yapısı da bozulmuştur. Müsteşarlık, Genel Müdürlük, Daire Başkanlığı biçimindeki dikey sıra düzeni ortadan kaldırılmıştır. Denetim, Sağlık Bakanlığı’nın hem merkez hem de taşra örgütlenmesinde sadece şikâyet edilen konularla sınırlı kalmaktadır. Bu denetimler de siyasal baskılara göre sonuçlandırılmaktadır. Bu saptamalar doğrultusunda:

Sağlık Bakanlığı, iki temel işlev üzerinde yeniden kurgulanmalıdır. Bu işlevler, koruyucu sağlık hizmetleri ve tanı ve tedavi edici sağlık hizmetleridir. Sağlık Bakanlığı’nın ayrıca yeni kurumların inşası, bakım onarımı, sağlık alanında eğitim veren kurumların gereksinimlerinin karşılanması gibi işlevleri de yeniden tanımlanmak zorundadır.

3.2 Sağlık alanında eğitim baştan yapılandırılmalıdır

Tıp eğitiminde her biri ayrı öneme sahip 46 ana bilim dalı ile bunların 60’dan fazla alt dalı bulunmaktadır. (İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi) (Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi) (Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi). Her bir alanda en az bir öğretim görevlisi olması gerektiği düşünülürse, kalabalık kadrolu klinikler ile birlikte bir tıp fakültesinin eksiksiz eğitim verebilmesi için en az 100 öğretim görevlisine gereksinim olduğu hesaplanabilir. Türkiye’deki 78 kamu üniversitesinden sadece 34’ünde bulunan tıp fakültelerinde 100’ün üzerinde profesör veya doçent unvanı taşıyan öğretim görevlisi bulunmaktadır. 44’ünde profesör veya doçent unvanı olan öğretim görevlisi sayısı 100’ün altındadır.(ÖSYM, 2022) Vakıf üniversitelerinin tıp fakültelerinde durum daha da kötüdür. 32 vakıf üniversitesinin sadece 6 tanesinde 100’ün üzerinde profesör veya doçent var.

Günümüzde Sağlık Bakanlığı’nın yetki alanı gelişmiş demokrasilerde sağlık bakanlıklarına tanınan yetki alanından çok daha geniştir. Gelişmiş demokrasilerde, sağlık bakanları stratejik plan yapan ve bu plana uygun düzenlemeler ile ağırlıklı olarak kamusal sağlık hizmetlerini yönetirken, özel sektör tarafından verilen sağlık hizmetlerinin düzenleme ve denetimi, ağırlıklı olarak sağlık meslek örgütleri tarafından siyasetten bağımsız olarak yönetilmektedir. Gelişmiş demokrasilerde sağlık meslek örgütleri sağlık bakanlığının hizmetlerini bile denetleyen konumundadır. Çünkü sağlık hizmetlerinde bilgi ve teknoloji ve buna bağlı olarak verilen hizmetlerin niteliği ve niceliği çok hızlı değişmektedir. Sağlık bakanlıklarının bürokrasisi, sağlık alanındaki gelişmelere ayak uydurmakta gelişmiş demokrasilerde bile zorlanmaktadır. Örnek olarak bir özel muayenehanenin standartlarını da özel hastanelerde çalışacak hekim sayılarını da Sağlık Bakanlığı belirlemektedir. Oysa gelişmiş demokrasilerde, hizmetin niteliğine ilişkin bu tür kuralların belirlenmesi ve denetlenmesi serbest meslek faaliyeti kapsamında değerlendirilmekte ve meslek örgütleri tarafından düzenlemekte ve denetlemektedir. Sağlık hizmetlerinin yurdun dört bir köşesinde aynı nitelikte sunulabilmesi Sağlık Bakanlığı ile sağlık meslek örgütlerinin işbirliği ile olanaklıdır.

3.3 Birinci basamağın en baştan yapılandırılması

Birinci basamak sağlık hizmetlerinin temel amacı olan koruyucu sağlık hizmetleri, ülkemizin değişik coğrafyalarındaki nüfus yapısına uygun olarak kentsel ve kırsal alanda hizmetin gerektirdiği ekip ruhuna uygun olarak yeniden yapılandırılmak zorundadır. Toplum sağlığını doğrudan ilgilendiren hizmetler yeniden biçimlendirilmelidir. Aile hekimliğinin kurgulanmasında tek hekim ve tek sağlık çalışanına indirgenen ve yok edilen ekip yapısı yeniden oluşturulmalı, aile hekimliği ile toplum sağlığı şeklinde ayrıştırılan birinci basamak koruyucu sağlık hizmetleri ekip ruhu ve işbirliği anlayışıyla bölgesel özelliklere uygun olarak baştan yapılandırılmalıdır. Çarpık kentleşme ve ekonomik nedenler kırsal alanda nüfusun azalmasına neden olmuştur. Bölgeler arasında büyük demografik, sosyo – ekonomik ve coğrafî farklılıkların olması, bu farklılıklara özgü, farklı modellere gereksinim yaratmaktadır. Bu nedenlerden dolayı birinci basamak sağlık hizmetleri çok yönlü bir çalışma gerektirmektedir. “Kırsal hekimlik” adı altında bu gereksinimlere yanıt verecek kimi cerrahî işlemleri yapma yetkisine sahip yeni bir uzmanlık dalı (JARET, 2020) (ACRRM, 2022) oluşturulması da dahil, yeni bir yaklaşıma gereksinim vardır.

Birinci basamak sağlık hizmetlerinin daha nitelikli ve verimli duruma getirilerek iyileştirilmesi için:

Birinci basamak sağlık çalışanları ile diğer sağlık çalışanları arasında tüm sağlık meslek gruplarının görev tanımlarını yapan, yetki ve sorumluluklarını belirleyen, özlük haklarını düzenleyen bir SAĞLIK MESLEKLERİ YASASI’na ihtiyaç vardır.
Birinci basamak sağlık hizmetlerini, yeniden yapılandırılmaya ihtiyaç vardır. Bu yapılandırma için temel ilkeler şöyle olmalıdır:

a.Kişinin bağlı bulunduğu “aile hekimi” kavramı ortadan kaldırılmamalıdır. Kişi, hangi aile hekimine bağlı sağlık hizmeti alacağını bilmelidir.

b.Birinci basamakta ekip ruhu yeniden oluşturulmalıdır. Hekim – sağlık memuru – hemşire – çevre sağlığı teknisyeni – ebe – şoför – hizmetli yapılanmasına benzer bir yapılanma yeniden oluşturulmalıdır.

c.Birinci basamak sağlık hizmetleri bölge tabanlı verilmelidir. Kişi yaşadığı veya çalıştığı adrese göre birinci basamak sağlık hizmeti alacak şekilde bölge tabanlı hizmet almalıdır.

d.İş sağlığı ve güvenliğine yönelik hizmetler, birinci basamak sağlık hizmetlerine entegre edilmelidir. İş hekimliği veya yaygın adıyla işyeri hekimliği birinci basamak sağlık hizmetleri içinde uzmanlık alanı olmalıdır.

e.Birinci basamak sağlık hizmetleri ile ilgili belediyelere de görevler tanımlanmalıdır. Belediyeler, birinci basamak sağlık kurumlarının bakım onarımları ile çevre sağlığı hizmetlerinde görevlendirilmelidir. Ayrıca iş ve işçi sağlığı konularında da belediyelere düzenleyici ve denetleyici görevler verilmelidir.

3.4 İkinci ve üçüncü basamağın en baştan yapılandırılması

İkinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetleri hastaların tanı ve tedavisi ile ilgili alanı kapsamaktadır. Bu konuda da uzmanlık hastanelerinin yeniden hayata geçirilmesi, çok büyük hastanelerin sayıca azaltılması, acil sağlık hizmetlerinin yeni baştan kademelendirilerek düzenlenmesi başlıca yapılması gereken işlerdir. Ayrıca etkin bir sevk zinciri oluşturulmalı ancak ikinci ve üçüncü basamak sağlık kuruluşlarına başvuru yolları da çeşitlendirilmelidir.

4 SONUÇ

Sağlık alanında “sağlıkta dönüşüm” adı altında yapılan ve sağlık hizmetlerini tümüyle serbest piyasa koşullarına teslim eden anlayıştan hızla geri dönülmelidir. Kemalist bakış açısıyla olabildiğince ücretsiz, kolay ulaşılabilir, hastaların başvuru yollarının çeşitlendiği ancak yol gösterici unsurların iyi düzenlendiği, liyakat ve uzmanlıkla yönetilen bir sağlık sistemi kurulmalıdır. Bu, Kemalist bakış açısıyla kurgulanması halinde sağlık alanındaki sorunlara en kısa sürede çözüm üretecek en kolay yoldur.

ACRRM. (2022). Australian College of Rural and Remote Medicine. Şubat 28, 2022 tarihinde Australian College of Rural and Remote Medicine: https://www.acrrm.org.au/ adresinden alındı

AHEF. (2015, Mart 2). Misafir Kişiler THSK Başvurusu. Şubat 25, 2022 tarihinde Aile Hekimleri Dernekleri Federasyonu: http://www.ahef.org.tr/Detay/1018/Misafir-Kisiler-THSK-Basvurusu.aspx adresinden alındı

Anadolu Ajansı. (2020, Eylül 30). Sağlık Bakanı Koca: Her vaka hasta değildir. Şubat 10, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/saglik-bakani-koca-her-vaka-hasta-degildir/1991187 adresinden alındı

Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi. (tarih yok). Akademik Personel. Şubat 10, 2022 tarihinde Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi: http://www.medicine.ankara.edu.tr/akademik-personel/ adresinden alındı

BBC News Türkçe. (2020, Nisan 14). Filyasyon nedir, koronavirüsle mücadele için Türkiye’de nasıl uygulanıyor? Şubat 11, 2022 tarihinde BBC News Türkçe: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52287355 adresinden alındı

Birgün Gazetesi. (2020, Aralık 23). Ataol Behramoğlu, 65 yaş üstüne uygulanan kısıtlamaları yargıya taşıdı. Şubat 10, 2022 tarihinde Birgün Gazetesi: https://www.birgun.net/haber/ataol-behramoglu-65-yas-ustune-uygulanan-kisitlamalari-yargiya-tasidi-327769 adresinden alındı

BULUT, B. (2020, Nisan 6). Prof. Dr. Ahmet Saltık: 15 gün içinde toplumun yarısını tarayacağız hedefi konulmalı. Şubat 10, 2022 tarihinde Evrensel Gazetesi: https://www.evrensel.net/haber/401475/prof-dr-ahmet-saltik-15-gun-icinde-toplumun-yarisini-tarayacagiz-hedefi-konulmali adresinden alındı

CANSU, B. (2014, Ağustos 10). Eczacılar: Tahsildarlık yapmak istemiyoruz. Şubat 28, 2022 tarihinde BirGün Gazetesi: https://www.birgun.net/haber/eczacilar-tahsildarlik-yapmak-istemiyoruz-66863 adresinden alındı

COOKMAN, L. (2021, Nisan 14). What is the real extent of Turkey’s COVID-19 crisis? Şubat 10, 2022 tarihinde Al Jazeera: https://www.aljazeera.com/news/2021/4/14/what-is-the-real-extent-of-turkeys-covid-crisis adresinden alındı

Cumhuriyet Gazetesi (1). (2020, Mayıs 28). Bu hafta sonu da sokağa çıkma yasağı uygulanacak. Şubat 10, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/bu-hafta-sonu-da-sokaga-cikma-yasagi-uygulanacak-1741704 adresinden alındı

Cumhuriyet Gazetesi (2). (2020, Ekim 14). Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü Kalın’dan test itirafı: Her gün oluyoruz. Şubat 11, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/cumhurbaskanligi-sozcusu-kalindan-test-itirafi-her-gun-oluyoruz-1773346 adresinden alındı

Cumhuriyet Gazetesi (3). (2020, Mart 31). SES’in anketi ortaya koydu. Şubat 19, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/sesin-anketi-ortaya-koydu-1730484 adresinden alındı

Cumhuriyet Gazetesi (4). (2020, Mart 24). TTB’nin anket sonuçları: Sağlık çalışanlarının yüzde 78’i koruyucu maske olmadan çalışıyor. Şubat 19, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/ttbnin-anket-sonuclari-saglik-calisanlarinin-yuzde-78i-koruyucu-maske-olmadan-calisiyor-1729192 adresinden alındı

Cumhuriyet Gazetesi (5). (2021, Şubat 21). Kılıçdaroğlu’ndan 1 milyon doz ücretsiz aşı sorusu. Şubat 23, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/kilicdaroglundan-erdogana-bu-milletin-128-milyar-dolarini-ne-yaptin-1815868 adresinden alındı

ÇAKIR, M. Ö. (2020, Mart 24). Ticaret Bakanlığından Çeşme Limanı’ndaki gümrük faaliyetlerine ilişkin açıklama. Şubat 10, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/ticaret-bakanligindan-cesme-limanindaki-gumruk-faaliyetlerine-iliskin-aciklama/1777027 adresinden alındı

ÇİMEN, İ. (2020, Mart 30). İYİ Parti: Salgın hastalıklarla mücadelede ölen sağlık çalışanları şehit sayılsın. Şubat 21, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/politika/iyi-parti-salgin-hastaliklarla-mucadelede-olen-saglik-calisanlari-sehit-sayilsin/1785032 adresinden alındı

DEMİR, E., & KILIÇ, G. (2020, Ekim 20). Doktorların ödemelerine ortakçı çıktı. Şubat 21, 2022 tarihinde OdaTV: https://odatv4.com/analiz/doktorlarin-odemelerine-ortakci-cikti-20102010-194100 adresinden alındı

DEMİR, Y. (2020, Nisan 29). Pistleri kırılan Atatürk Havalimanı’yla ilgili çok konuşulacak gelişme. Şubat 28, 2022 tarihinde Sözcü Gazetesi: https://www.sozcu.com.tr/2020/gundem/pistleri-kirilan-ataturk-havalimaniyla-ilgili-cok-konusulacak-gelisme-5782462/ adresinden alındı

DHA. (2021, Şubat 6). Uzmanlar, internetten alınan ilaçlara karşı uyardı. Şubat 28, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/uzmanlar-internetten-alinan-ilaclara-karsi-uyardi-1811743 adresinden alındı

Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi. (tarih yok). Kadromuz. Şubat 10, 2022 tarihinde Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi: https://med.ege.edu.tr/tr-10047/akademik_kadro.html adresinden alındı

ERDEM, A. K. (2020, Ocak 13). ‘Beyaz Kod, sağlık çalışanına şiddeti engellemedi sadece sayısını bilinir kıldı’. Şubat 26, 2022 tarihinde Independent Türkçe: https://www.indyturk.com/node/116771/haber/beyaz-kod-sa%C4%9Fl%C4%B1k-%C3%A7al%C4%B1%C5%9Fan%C4%B1na-%C5%9Fiddeti-engellemedi-sadece-say%C4%B1s%C4%B1n%C4%B1-bilinir-k%C4%B1ld%C4%B1 adresinden alındı

ERİKAN, İ. (2020, Ekim 9). Sağlık Bakanı Koca: Tüm sağlık sorunlarına karşı güçlü kalmamız sağlık sistemimizin başarısıdır. Şubat 10, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/saglik-bakani-koca-tum-saglik-sorunlarina-karsi-guclu-kalmamiz-saglik-sistemimizin-basarisidir/2001479 adresinden alındı

EVSEN, O. (2020, Aralık 28). Çin aşısından aracı firma çıktı, TRT muhabirinin fotoğrafı Bakan Koca’yı yalanladı. Şubat 23, 2022 tarihinde BirGün Gazetesi: https://www.birgun.net/haber/cin-asisindan-araci-firma-cikti-trt-muhabirinin-fotografi-bakan-koca-yi-yalanladi-328309 adresinden alındı

Genel Sağlık-İş Sendikası. (2020, Nisan 28). Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü Bağımsız Yapıda Yeniden Açılmalı. Şubat 26, 2022 tarihinde Genel Sağlık-İş Sendikası: https://genelsaglikis.org.tr/refik-saydam-hifzissihha-enstitusu-bagimsiz-yapida-yeniden-acilmali/ adresinden alındı

GÖKKAYA, D., & ERDEM, R. (2021). Türkiye’de Kamu Özel Ortaklığı Bağlamında Şehir Hastanelerinin Değerlendirilmesi: Nitel Bir Araştırma. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi (31), s. 73 – 96.

İKİNCİ BAP Sari ve salgın hastalıklarla mücadele BİRİNCİ FASIL Hudutlar ve sahiller sıhhi müdafaası. (tarih yok). Umumi Hıfzıssıhha Kanunu .

İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi. (tarih yok). Akademik Kadro. Şubat 10, 2022 tarihinde İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi: https://cerrahpasa.istanbulc.edu.tr/tr/akademikkadro adresinden alındı

JARET, P. (2020, Şubat 3). Attracting the next generation of physicians to rural medicine. Şubat 28, 2022 tarihinde Association of American Medical Colleges: https://www.aamc.org/news-insights/attracting-next-generation-physicians-rural-medicine adresinden alındı

KAMACI, A. İ. (2021, Haziran 24). Yerli aşı ‘TURKOVAC’ faz 3 çalışması kapsamında gönüllülere uygulanıyor. Şubat 26, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/yerli-asi-turkovac-faz-3-calismasi-kapsaminda-gonullulere-uygulaniyor-/2283947 adresinden alındı

Kamudanhaber. (2021, Ekim 10). Sağlık personeli ataması ne zaman yapılacak ? 2021 sağlık personeli alım ilanı …. Şubat 28, 2022 tarihinde kamudanhaber.net: https://www.kamudanhaber.net/saglik-personeli-atamasi-ne-zaman-yapilacak-2021-saglik-personeli-alim-ilani adresinden alındı

KARAASLAN, Y. S., BOZTEPE, M., BEYAZ, Z. F., GÜNDOĞMUŞ, Y. N., & USUL, A. S. (2021, Şubat 25). Sağlık Bakanı Koca: Çin aşısı için hiçbir şekilde aracı firmaya bir kuruş ilave verilmemiştir. Şubat 23, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/saglik-bakani-koca-cin-asisi-icin-hicbir-sekilde-araci-firmaya-bir-kurus-ilave-verilmemistir/2157184 adresinden alındı

KARAKAŞ, İ. (2020, Nisan 30). Türkiye’den ABD’ye ikinci tıbbi yardım seferi. Şubat 19, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/turkiyeden-abdye-ikinci-tibbi-yardim-seferi/1823818 adresinden alındı

KASAP, S. (2021, Haziran 2). Sağlık Bakanı Koca: Maskelerin yüzümüzü terlettiği son yaz bu yaz olacak. Şubat 10, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/saglik-bakani-koca-maskelerin-yuzumuzu-terlettigi-son-yaz-bu-yaz-olacak/2262000 adresinden alındı

KAYA, B. (2020, Aralık 15). 60 yıl önce Çin’e aşı gönderiyorduk şimdi aşı bekliyoruz. Şubat 26, 2022 tarihinde Sözcü Gazetesi: https://www.sozcu.com.tr/2020/gundem/60-yil-once-cine-asi-gonderiyorduk-simdi-asi-bekliyoruz-6167663/ adresinden alındı

KAYA, M. (2021, Kasım 9). Asgari ücretin altında maaş alan sağlık çalışanları bulunuyor. Şubat 28, 2022 tarihinde Dünya Gazetesi: https://www.dunya.com/ekonomi/asgari-ucretin-altinda-maas-alan-saglik-calisanlari-bulunuyor-haberi-639156 adresinden alındı

KESLER, M. (2020, Mart 24). Refik Saydam’ın hatırı var ama kitler hibe değil satın aldık. Şubat 26, 2022 tarihinde Hürriyet Gazetesi: https://www.hurriyet.com.tr/gundem/refik-saydamin-hatiri-var-ama-kitler-hibe-degil-satin-aldik-41476562 adresinden alındı

KILIÇDAROĞLU, K. (2022, Şubat 1). CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, TBMM CHP Grup Toplantısında Konuştu (1 Şubat 2022). Mart 3, 2022 tarihinde CHP: https://chp.org.tr/haberler/chp-genel-baskani-kemal-kilicdaroglu-tbmm-chp-grup-toplantisinda-konustu-1-subat-2022 adresinden alındı

Milliyet Gazetesi. (2020, Mayıs 8). CHP’den sağlık çalışanları için kanun teklifi: Koronadan ölen şehit sayılsın. Şubat 21, 2022 tarihinde Milliyet Gazetesi: https://www.milliyet.com.tr/siyaset/chpden-saglik-calisanlari-icin-kanun-teklifi-koronadan-olen-sehit-sayilsin-6207769 adresinden alındı

OTC News. (2017, Temmuz 18). “TÜRKİYE’YE ZİNCİR ECZACILIĞIN GELMESİ VATAN HAİNLİĞİ İLE EŞ DEĞERDEDİR”. Şubat 28, 2022 tarihinde otcnews.com.tr: https://www.otcnews.com.tr/turkiyeye-zincir-eczaciligin-gelmesi-vatan-hainligi-ile-es-degerdedir/ adresinden alındı

ÖCEK, Z. A. (2012, Ocak 5). Sahte Diş Hekimliği Neden Türkiye İçin Öncelikli Bir Halk Sağlığı Sorunudur? Sahte Dişhekimlerine Yönelik Akademik Görüşler . Bornova, İzmir: Türk Dişhekimleri Birliği.

ÖSYM, (2022) 2022-Yükseköğretim Programları ve Kontenjanları Kılavuzu

ÖZTÜRK, F. (2017, Aralık 20). Sağlıkçılar uyarıyor: 470 bin diplomalı sağlıkçı atanmayı bekliyor. Şubat 28, 2022 tarihinde BBC News Türkçe: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-42416586 adresinden alındı

PAŞAYİĞİT, Ş. (2018, Şubat 12). Sağlıkta yeni rant kapısı. Şubat 27, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/saglikta-yeni-rant-kapisi-925297 adresinden alındı

SALTIK, A. (2018, Haziran 25). Özelleştirmenin yeni adı : Şehir Hastaneleri. Şubat 28, 2022 tarihinde ahmetsaltik.net/: http://ahmetsaltik.net/tag/rasit-tukel/ adresinden alındı

Sözcü Gazetesi. (2021, Mart 5). 20 yaş altı sokağa çıkma yasağı saatleri kaç? Yasak olan iller hangileri? Şubat 10, 2022 tarihinde Sözcü Gazetesi: https://www.sozcu.com.tr/2021/gundem/20-yas-alti-sokaga-cikma-yasagi-saatleri-kac-yasak-olan-iller-hangileri-6296623/ adresinden alındı

SÜZER, E. (2022, Ocak 17). Hekimler yoksul maaşı istiyor. Şubat 21, 2022 tarihinde Sözcü Gazetesi: https://www.sozcu.com.tr/2022/ekonomi/hekimler-yoksul-maasi-istiyor-6892542/ adresinden alındı

SÜZER, E. (2021, Kasım 9). Rant yüzünden 44 hastane kaybettik. Şubat 27, 2022 tarihinde Sözcü Gazetesi: https://www.sozcu.com.tr/2021/ekonomi/rant-yuzunden-44-hastane-kaybettik-6757459/ adresinden alındı

ŞENGÜL, S. (2020, Nisan 25). Bakan Varank yerli yoğun bakım solunum cihazının üretim sürecini anlattı. Şubat 10, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/bakan-varank-yerli-yogun-bakim-solunum-cihazinin-uretim-surecini-anlatti/1818034 adresinden alındı

ŞİMŞEK, G. (2022, Şubat 10). İlaç sıkıntısında kur sarmalı etkisi. Şubat 25, 2022 tarihinde İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası: http://ieis.org.tr/ieis/assets/media/files/local/Haberturk_eNn0Fk_HkCL46.pdf adresinden alındı

T.C. Sağlık Bakanlığı (1). (2020, Mart 11). “Koronavirüs, Alacağımız Tedbirlerden Güçlü Değildir”. Şubat 10, 2022 tarihinde Sağlık Bakanlığı: https://www.saglik.gov.tr/TR,64383/koronavirus-alacagimiz-tedbirlerden-guclu-degildir.html adresinden alındı

T.C. Sağlık Bakanlığı (2). (2021). Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2019. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü.

TAHİNCİOĞLU, G. (2020, Ağustos 1). Şubat 10, 2022 tarihinde T24: https://t24.com.tr/haber/hastanelere-vaka-yogunlugu-nedeniyle-talimat,894243 adresinden alındı

TEB. (2019, Ocak 29). İnternetten Satılan İlaçlar Sahtedir. Şubat 28, 2022 tarihinde Türk Eczacıları Birliği: https://www.teb.org.tr/news/8208/%C4%B0nternetten-Sat%C4%B1lan-%C4%B0la%C3%A7lar-Sahtedir adresinden alındı

TORUNTAY, M. A., ALTAŞ, M., & YENER, D. (2020, Mart 23). Sağlık Bakanı Koca: Yerli solunum cihazının seri üretimine başlıyoruz. Şubat 10, 2022 tarihinde Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/saglik-bakani-koca-yerli-solunum-cihazinin-seri-uretimine-basliyoruz-/1776232 adresinden alındı

TRT. (2020, Mart 24). Ülke ülke yoğun bakım yatak kapasitesi. Şubat 10, 2022 tarihinde TRT Haber: https://www.trthaber.com/haber/saglik/ulke-ulke-yogun-bakim-yatak-kapasitesi-469647.html adresinden alındı

TTB Özel Hekimlik Kolu. (2018). Özel Sağlık Sektöründe Çalışma ve Ücretlendirme Biçimleri. İstanbul: Türk Tabipleri Birliği.

TTB. (2021, Ocak 6). TTB’den Refik Saydam Hıfzıssıhha Kurumu’nun Yeniden Açılması Çağrısı. Şubat 26, 2022 tarihinde Türk Tabipleri Birliği: https://www.ttb.org.tr/kollar/_asi/haber_goster.php?Guid=59600184-5010-11eb-b1e9-666ef27369b5 adresinden alındı

TUFAN, S. (2022, Ocak 22). Hastane var doktor yok, hasta var randevu yok: Ölümü bekliyorlar. Şubat 28, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/saglik/hastane-var-doktor-yok-hasta-var-randevu-yok-olumu-bekliyorlar-1901908 adresinden alındı

TUNA, B. (2021, Aralık 16). Hak verilmez alınır. Mart 2, 2022 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/olaylar-ve-gorusler/hak-verilmez-alinir-dr-birgi-tuna-1893086 adresinden alındı

TUNALI, Ç. B. (2020). COVID-19 Pandemisinin Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi. D. DEMİRBAŞ, V. BOZKURT, & S. YORĞUN içinde, COVID-19 Pandemi̇si̇ni̇n Ekonomi̇k, Toplumsal ve Si̇yasal Etkileri (s. 25 – 34). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınevi.

TÜKEL, R. (2017, Ekim 6). Kamu Hastane Birlikleri Modelinin İflası Ve Sağlık Bakanlığı Teşkilat Yapısında Değişiklikler. Şubat 28, 2022 tarihinde Tıp Dünyası: https://www.tipdunyasi.dr.tr/2017/10/kamu-hastane-birlikleri-modelinin-iflasi-ve-saglik-bakanligi-teskilat-yapisinda-degisiklikler/ adresinden alındı

ULU, G. (2020, Mart 23). ‘Burası corona limanı olmadan önlemleri alın’. Şubat 10, 2022 tarihinde Sözcü Gazetesi: https://www.sozcu.com.tr/2020/gundem/burasi-corona-limani-olmadan-onlemleri-alin-5697829/ adresinden alındı

WHO (1). (tarih yok). COVID-19 vaccines. Şubat 26, 2022 tarihinde World Health Organization: https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/covid-19-vaccines adresinden alındı

WHO (2). (2021, Mayıs 7). WHO lists additional COVID-19 vaccine for emergency use and issues interim policy recommendations. Şubat 26, 2022 tarihinde who.int: https://www.who.int/news/item/07-05-2021-who-lists-additional-covid-19-vaccine-for-emergency-use-and-issues-interim-policy-recommendations adresinden alındı

WHO (3). (tarih yok). Coronavirus Disease (COVID-19). Şubat 26, 2022 tarihinde World Health Organization: https://extranet.who.int/pqweb/vaccines/covid-19-vaccines adresinden alındı

YILDIRIM, M. (2022, Şubat 23). Sendikalı hekimler, hekim sendikaları ve mücadele üzerine. Mart 2, 2022 tarihinde Sendika.Org: https://sendika.org/2022/02/sendikali-hekimler-hekim-sendikalari-ve-mucadele-uzerine-647962/ adresinden alındı

YORĞUN, S. (2020). COVID-19 Salgınının Sosyal Politikalara Etkileri. D. DEMİRBAŞ, V. BOZKURT, & S. YORĞUN içinde, COVID-19 Pandemi̇si̇ni̇n Ekonomi̇k, Toplumsal ve Si̇yasal Etkileri (s. 99 – 114). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınevi.